Πλάγιος Λόγος

Πλάγιος Λόγος

Ένα από τα σημαντικότερα συντακτικά φαινόμενα της αρχαίας ελληνικής είναι ο πλάγιος λόγος. Όσο δύσκολο κι αν μας ακούγεται η μετατροπή του ευθύ λόγου σε πλάγιο είναι ιδιαίτερα εύκολη αρκεί βέβαια να ακολουθήσουμε προσεκτικά βήμα βήμα την προτεινόμενη μεθοδολογία. Μάλιστα, πολλές φορές έχουμε δει πλάγιο λόγο σε κείμενα της αρχαίας ελληνικής χωρίς όμως να το προσέξουμε. Αρκεί να σκεφτούμε πως κάθε δευτερεύουσα ειδική πρόταση, ειδικό απαρέμφατο ή τελικό είναι στην ουσία ένας πλάγιος λόγος.

Μεθοδολογία μετατροπής ευθύ λόγου σε πλάγιο

Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνω είναι να εξετάσω αν η πρόταση που καλούμαι να την μεταφέρω σε πλάγιο λόγου είναι κρίσεως, επιθυμίας, ερωτηματική ή δευτερεύουσα. Ανάλογα με το είδος της πρότασης ο τρόπος μεταφοράς της στον πλάγιο λόγο είναι διαφορετικός.

Σημ. : Οι προτάσεις κρίσεως διατυπώνουν μια άποψη, κρίση, και εκφέρονται με οριστική, δυνητική οριστική και δυνητική ευκτική. Οι προτάσεις επιθυμίας εκφέρονται με προστακτική, προτρεπτική ή αποτρεπτική υποτακτική, ευχετική ευκτική και οριστική. Με τέτοιου είδους προτάσεις εκφράζουμε προσταγή, προτροπή, παράκληση, ευχή. Ανάλογα βέβαια με το τι θέλω να δηλώσω βάζω την αντίστοιχη έγκλιση (αν θέλω να δηλώσω ευχή, η πρόταση εκφέρεται με ευχετική ευκτική). Οι ευθείες ερωτήσεις εκφέρονται με οριστική, δυνητική οριστική, δυνητική ευκτική  ή απορηματική υποτακτική.

Προτάσεις κρίσεως

Όπως φαίνεται από το διάγραμμα, μια πρόταση κρίσεως αναλύεται σε ειδική πρόταση, ειδικό απαρέμφατο ή κατηγορηματική μετοχή. Η επιλογή του τρόπου μετατροπής εξαρτάται από το ρήμα εξάρτησης, ενώ η έγκλιση που θα χρησιμοποιήσω ( στην δ. ειδική) από το ρήμα εξάρτησης άλλα και τον τρόπο εκφοράς της πρότασης στον ευθύ λόγο.

 Συγκεκριμένα:

Ευθύς Λόγος Πρόταση κρίσεως	Πλάγιος Λόγος
Με απλή οριστική →	α) Ειδική πρόταση: με απλή οριστική από ρήμα αρκτικού χρόνου ή ευκτική από ρήμα ιστορικού χρόνου              (από ρ. λεκτικά, γνωστικά, αισθητικά, αγγελίας.) β) Ειδικό απαρέμφατο (από ρ. λεκτικά, δοξαστικά.) γ) Κατηγορηματική μετοχή (από ρ. αισθήσεως, γνωστικά, μάθησης, δείξης, αγγελίας, ελέγχου.)
Με δυνητική οριστική →	α) Ειδική πρόταση με δυνητική οριστική ανεξάρτητα από τον χρόνο του ρήματος εξάρτησης. β) Δυνητικό ειδικό απαρέμφατο (απλό απαρέμφατο και το δυνητικό ἄν) γ) Δυνητική κατηγορηματική μετοχή (απλή κατηγορηματική μετοχή και το δυνητικό ἄν)
Με δυνητική ευκτική →	α) Ειδική πρόταση με δυνητική ευκτική ανεξάρτητα από τον χρόνο του ρήματος εξάρτησης. β) Δυνητικό ειδικό απαρέμφατο (απλό απαρέμφατο και το δυνητικό ἄν) γ) Δυνητική κατηγορηματική μετοχή (απλή κατηγορηματική μετοχή και το δυνητικό ἄν)

Προτάσεις επιθυμίας

Ευθύς Λόγος Πρόταση επιθυμίας	Πλάγιος Λόγος
προστακτική προτρεπτική ή αποτρεπτική υποτακτική ευχετική ευκτική ή οριστική	Τελικό απαρέμφατο

Οι προτάσεις επιθυμίας μετατρέπονται πάντα σε τελικό απαρέμφατο ανεξάρτητα από το ρήμα εξάρτησης ή τον τρόπο εκφοράς της πρότασης στον ευθύ λόγο.

Ευθείες ερωτήσεις

Οι ευθείες ερωτήσεις μετατρέπονται σε δευτερεύουσες πλάγιες ερωτηματικές. Αν είναι μερικής άγνοιας στην πλάγια ερώτηση χρησιμοποιώ την ερωτ. αντωνυμία ή το ερωτ. επίρρημα ή την αναφ. αντωνυμία ή το αναφ. επίρρημα που υπάρχει και στον ευθύ λόγο. Αν η ερώτηση όμως είναι ολικής άγνοιας τότε η πλάγια ερώτηση εισάγεται με το εἰ.

Ευθύς Λόγος Ευθεία ερώτηση	Πλάγιος Λόγος Πλάγια ερώτηση
Με απλή οριστική →	Με απλή οριστική από ρήμα αρκτικού χρόνου ή ευκτική από ρήμα ιστορικού χρόνου.
Με δυνητική οριστική →	Δυνητική οριστική ανεξάρτητα από τον χρόνο του ρήματος εξάρτησης.
Με δυνητική ευκτική →	Δυνητική ευκτική ανεξάρτητα από τον χρόνο του ρήματος εξάρτησης.
Με απορηματική υποτακτική →	Με απορηματική υποτακτική από ρήμα αρκτικού χρόνου ή ευκτική από ρήμα ιστορικού χρόνου.

Δευτερεύουσες προτάσεις

Οι δευτερεύουσες προτάσεις στον πλάγιο λόγο παραμένουν δευτερεύουσες, απλώς  αν εκφέρονται με οριστική ή υποτακτική αυτές μετατρέπονται σε ευκτική όταν το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου.

Ευθύς Λόγος Δευτερεύουσα (αιτιολογική, τελική, υποθετική, εναντιωματική, χρονική, συμπερασματική, αναφορική)	Πλάγιος Λόγος Δευτερεύουσα (αιτιολογική, τελική, υποθετική, εναντιωματική, χρονική, συμπερασματική, αναφορική)
Με απλή οριστική →	Με απλή οριστική από ρήμα αρκτικού χρόνου ή ευκτική από ρήμα ιστορικού χρόνου.
Με δυνητική οριστική →	Δυνητική οριστική ανεξάρτητα από τον χρόνο του ρήματος εξάρτησης.
Με δυνητική ευκτική →	Δυνητική ευκτική ανεξάρτητα από τον χρόνο του ρήματος εξάρτησης.
Με υποτακτική →	Με υποτακτική από ρήμα αρκτικού χρόνου ή ευκτική από ρήμα ιστορικού χρόνου.

Παρατηρήσεις:

ü     Οι προτάσεις κρίσεως στο πλάγιο λόγο γίνονται με:

α) ειδική πρόταση όταν εξαρτώνται από ρήματα λεκτικά, γνωστικά, αισθητικά, αγγελίας.

β) ειδικό απαρέμφατο όταν εξαρτάται από ρήματα λεκτικά, δοξαστικά, γνωστικά

γ) κατηγορηματική μετοχή όταν εξαρτώνται από ρήματα αισθήσεως, γνωστικά, μάθησης, μνήμης, δείξης, αγγελίας, δήλωσης, ελέγχου.

ü     Κατά τη μετατροπή στον πλάγιο λόγο συνήθως μεταβάλλονται τα πρόσωπα που έχουν θέση υποκείμενου ή αντικειμένου, ενώ οι χρόνοι των ρηματικών τύπων δεν μεταβάλλονται.

ü     Όταν μια κύρια πρόταση γίνει στον πλάγιο λόγο ειδική ή πλάγια ερωτηματική πρόταση εξαρτημένη από ιστορικό χρόνο ο παρατατικός και ο υπερσυντέλικος της οριστικής γίνονται , αντίστοιχα, ενεστώτας και παρακείμενος τη ευκτικής.

ü     Η οριστική (απλή ή δυνητική) παρατατικού ή υπερσυντέλικου όταν τρέπεται σε απαρέμφατο ή μετοχή μπαίνει σε χρόνο ενεστώτα ή παρακείμενο, αντίστοιχα. Το αντίστροφο γίνεται, όταν το ειδικό απαρέμφατο ή μετοχή του πλαγίου λόγου από ιστορικό χρόνο τρέπονται σε ευθύ λόγο.

ü     Ο ευθύς λόγος επιθυμίας, για να μετατραπεί σε πλάγιο λόγο πρέπει να εξαρτηθεί από ένα ρήμα ανάλογο με τη σημασία της έγκλισης: π.χ. η προτρεπτική υποτακτική από το ρήμα κελεύει, παραινεῖ κλπ. , η απαγορευτική υποτακτική από το ἀπαγορεύει κλπ., η ευχετική ευκτική από το εὔχεται  κ.τ. ό.

ü     όταν μία υποθετική πρόταση τρέπεται σε πλάγιο λόγο από ιστορικό χρόνο μαζί με τη μεταβολή της υποτακτικής σε ευκτική, τρέπεται και το υποθετικό ἄν σε εἰ, το ἐπειδάν σε ἐπειδή, το ὅταν σε ὅτε, το ἔως ἄν και πρίν ἄν σε ἔως και πρίν.

ü     Ένα δυνητικό απαρέμφατο ή μία δυνητική κατηγορηματική μετοχή του πλάγιου λόγου μπορεί να προήλθε από δυνητική ευκτική ή από δυνητική οριστική ιστορικού χρόνου. Αν θέλουμε να τα τρέψουμε σε ευθύ λόγο πρέπει να προσέξουμε το νόημα: το δυνατό σε παρόν μέλλον = δυνητική ευκτική, το δυνατό στο παρελθόν, που όμως δεν έγινε= δυνητική οριστική.

ü     Ο πλάγιος λόγος κρίσης ή επιθυμίας μπορεί να συνεχίζεται μετά από άνω ή κάτω τελεία και τότε προηγούνται οι σύνδεσμοι γαρ, οὖν, δε και εννοείται ένα ρήμα από τα προηγούμενα.

ü     Κάποιες φορές ο συνεχής πλάγιος όλος μπορεί να εναλλάσσεται: ειδική πρόταση, ειδικό απαρέμφατο, κτγ. μετοχή κλπ.

ü     Σπάνια μπορεί να υπάρχει ο ειδικός σύνδεσμος ὅτι και απαρέμφατο ή πλάγιο λόγο επιθυμίας. Στην περίπτωση αυτή το  ὅτι πλεονάζει.

ü     Μερικές φορές έχουμε μετάβαση από ευθύ λόγο σε πλάγιο για έμφαση.

ü     Για να μετατρέψουμε τον ευθύ λόγο σε πλάγιο τρέπουμε:

α) τις εγκλίσεις των προτάσεων κρίσης σε ειδικό απαρέμφατο, ειδική πρόταση ή κατηγορηματική μετοχή (ανάλογα με το ρήμα εξάρτησης)

β) τις εγκλίσεις των προτάσεων επιθυμίας πάντα σε τελικό απαρέμφατο

γ) τις ευθείες ερωτήσεις σε πλάγιες, βάζοντας μπροστά το κατάλληλο ρήμα. Οι ερωτήσεις ολική άγνοιας στον πλάγιο λόγο εισάγονται με το εί,

δ) αλλάζουμε τα πρόσωπα των ρημάτων και τις αντωνυμίες, όπου χρειάζεται.

ü     Για να τρέψουμε τον πλάγιο λόγο σε ευθύ:

α) Τρέπουμε την ειδική πρόταση, το ειδικό απαρέμφατο ή την κατηγορηματική μετοχή σε πρόταση κρίσεως με οριστική, δυνητική οριστική ή δυνητική ευκτική ( ανάλογα με το αν υπάρχει ή όχι το δυνητικό ἄν)

β) Τρέπουμε το τελικό απαρέμφατο σε κύρια πρόταση επιθυμίας ανάλογα με το ρήμα εξάρτησης (π.χ. αν είναι το ρήμα  εὔχομαι → ευχετική ευκτική).

γ) Τρέπουμε την πλάγια ερωτηματική πρόταση σε ευθεία ερώτηση με ερωτηματικό. Αν υπάρχει ευκτική χρειάζεται προσοχή στην μετατροπή σε οριστική ή απορηματική υποτακτική.

δ) Αφαιρούμε το ρήμα εξάρτησης.

ε) Αλλάζουμε τα πρόσωπα των ρημάτων και τις αντωνυμίες, όπου χρειάζεται.

στ) Μετατρέπουμε τη ευκτική του πλαγίου λόγου σε οριστική ή υποτακτική αλλάζοντας και τους σχετικούς συνδέσμους: ὅτε +ευκτική → ὅταν =υποτακτική, εἰ + ευκτική → ἄν + υποτακτική.